میرزا كوچك خان ، مسلمانی معتقد و مبارزی وطنخواه و نستوه بود و نهضت او خاستگاه دینی و مردمی داشت . نهضت
جنگل به رهبری میرزا كوچك خان جنگلی در شرایطی شكل گرفت كه جای جای سرزمین
ایران آماده قیامهای آزادیبخش برای پایان بخشیدن به حضور بیگانگان و پایان
دادن به اوضاع آشفته درون مرزها بود . نهضت جنگل مقارن با بروز جنگ جهانی
اول در سال 1914 شكل گرفت ، به رغم اعلام بیطرفی دولت ایران در این جنگ ،
بخش عمده سرزمین ایران به اشغال بیگانگان درآمد و استقلال كشور سخت به
مخاطره افتاد . در این زمان ، آشفتگی سیاسی ، عدم وجود دولتمردان لایق و
مستقل ، سقوط پی در پی كابینه ها و بی ثباتی قدرت سیاسی از یك طرف و
پریشانی و فقر گسترده از سوی دیگر ، چنان فضای دهشتناكی را بر مقدرات ایران
حاكم كرده بود كه احساس مسئولیت هر انسان انقلابی و مؤمن به دین و میهن
خود را چون میرزا كوچك خان ، بر می انگیخت .
نهضت جنگل به رهبری میرزا
كوچك خان جنگلی در شرایطی شكل گرفت كه جای جای سرزمین ایران آماده قیامهای
آزادیبخش برای پایان بخشیدن به حضور بیگانگان و پایان دادن به اوضاع آشفته
درون مرزها بود . نهضت جنگل مقارن با بروز جنگ جهانی اول در سال 1914 شكل
گرفت ، به رغم اعلام بیطرفی دولت ایران در این جنگ ، بخش عمده سرزمین ایران
به اشغال بیگانگان درآمد و استقلال كشور سخت به مخاطره افتاد . در این
زمان ، آشفتگی سیاسی ، عدم وجود دولتمردان لایق و مستقل ، سقوط پی در پی
كابینه ها و بی ثباتی قدرت سیاسی از یك طرف و پریشانی و فقر گسترده از سوی
دیگر ، چنان فضای دهشتناكی را بر مقدرات ایران حاكم كرده بود كه احساس
مسئولیت هر انسان انقلابی و مؤمن به دین و میهن خود را چون میرزا كوچك خان ،
برمی انگیخت .
میرزا پس از ایجاد ارتباط با تشكیلات اتحاد اسلام در
تهران و بحث و مناظره با آنها با این هدف كه " هر دولتی كه نتواند مملكت
خود را از سلطه و اقتدار دشمنان خارجی نجات دهد ، وظیفه ملت است كه برای
استخلاص وطنش قیام كند ".
تصمیم گرفت برای پایه ریزی یك نهضت ، به
سازماندهی نیروها بپردازد . اتحاد اسلام سازمانی در استانبول بود كه با هدف
گردآوری مسلمانان زیر پرچمی واحد برای مبارزه با استعمار به وجود آمد .
مؤسسان آن سید جمال الدین اسدآبادی ، عبدالرضا كواكبی ، رشید رضا و شیخ
محمد عبده و عده ای از رجال سیاسی و روحانی ایران نظیر محمدرضا مساوات ،
محمد كمره ای ، سلیمان محسن اسكندری ، سید حسن مدرس و ادیب الممالك از
اعضای آن بودند . اتحاد اسلام ، كانون اصلی رهبری و مركز ثقل تصمیم گیریهای
سیاسی ، اداری ، اجتماعی و نظامی نهضت جنگل بود و حفظ استقلال ایران را
تعقیب می كرد . میرزا پس از توافق با تشكیلات اتحاد اسلام ، از تهران عازم
گیلان شد و تشكیلاتی مخفی را به نام " هیئت اتحاد اسلام " پایه ریزی و به
تدریج مجاهدان و یارانی را جذب این تشكیلات كرد.
نخستین پایگاه عملیاتی
نهضت در جنگل تولم ( سه فرسخی شمال غربی رشت ) تأسیس شد و در شوال 1333 ق
عملیات خود را با نام اتحاد اسلام علیه نیروهای اشغالگر آغاز كرد.
هدفهای
عمده نهضت با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان عبارت بودند از :
اخراج نیروهای بیگانه ، برقراری امنیت ، رفع بیعدالتی و مبارزه با خودكامگی
و استبداد . ایدئولوژی هیئت بر پایه آنچه كه در ارگان نهضت جنگل ، روزنامه
جنگل ، انتشار یافت ، عبارت بود از : حمایت از استقلال كامل كشور بدون
مداخله دولت بیگانه ، اصلاحات اساسی و رفع فساد در تشكیلات دولتی ، نهضت با
رهبری میرزا به تدریج توانست كمكهای اقشار مختلف مردم را جلب كند ، به
سازمان نظامی و سیاسی قوی تبدیل شود و به تهدید فزاینده ای برای نیروهای
اشغالگر ، به ویژه نیروهای روسیه تزاری تبدیل شود . گسترش نهضت در میان
دهقانان و حمایت آنان از میرزا سبب وحشت مالكان بزرگ گیلان نیز شده بود .
آنان
خواستار دفع و سركوب سریع جنگلیها بودند. حمله مشترك نیروهای روس و
فرماندار گیلان( حشمت الدوله ) برای سركوبی نهضت به كرات با شكست مواجه شد.
پایگاه قدرتمند مردمی و اعتقاد راسخ رهبری نهضت به مبارزه سبب اصلی شكست
ناپذیری آن بود . نهضت پس از ضربات نظامی سختی كه در حمله قوای دولتی و روس
در ماسوله تحمل كرد ، به سرعت توانست در ظرف سه ماه تجدید سازمان كند و با
تصرف فومنات ، كسما قدرتمندتر از گذشته این بار در برابر دولت مركزی
بایستد.
پس از انقلاب اكتبر 1917 روسیه و متاركه روسیه از جنگ جهانی
اول ، دولت انقلابی دستور بازگشت نیروهای روسی را صادر كرد. در این میان
انگلیس كه بی رقیب مانده و در ایران به قدرت فعال مایشا تبدیل شده بود ،
درصدد برآمد نهضت جنگل را كه كانون اصلی تهدید برای منافع خود می دانست ،
از میان بردارد. به همین منظور عوامل انگلیس عده زیادی از اهالی منطقه شمال
را به جرم ارتباط با قوای جنگل دستگیر و به مناطق دیگر تبعید كردند.
انگلیسیها كه در پی دستیابی به منطقه قفقاز و سلطه بر ذخائر نفتی آنجا و
نیز به دست آوردن سیادت در دریای خزر و گسیل نیروهای خود از راه گیلان
بودند ، با مقاومت جدی رهبری نهضت جنگل مواجه شدند. فرمانده نیروهای
انگلیسی ، دنسترویل ، دستور حمله به مجاهدان جنگل را صادر كرد. نیروهای
انگلیس با كمك به فرمانده نیروهای روسی ، پس از شكست مجاهدان جنگل ، رشت را
تصرف و خودسرانه بدون صلاحدید دولت مركزی ، به عزل و نصب مقامات منطقه
اقدام كردند.
انگلیس به منظور استفاده هر چه بیشتر از فرصت به دست آمده
ناشی از خلاء نظامی و امنیتی روسیه در منطقه ، قرارداد 1919 را طرح و امضا
كرد كه البته با اعتراض و مخالفت شدید و گسترده نیروهای انقلابی و مذهبی
در سراسر كشور و از جمله جنگلیها مواجه شد . دولت موقت وثوق الدوله كه خود
عاقد این قرارداد ننگین بود ، در مقابل ، سیاست خشونت و وحشت را در پیش
گرفت . سپس وثوق الدوله كه حامی و مجری سیاستهای انگلیس بود ، به این نتیجه
رسید كه نهضت جنگل را كه به تهدیدی جدی برای منافع انگلیس تبدیل شده بود ،
باید از میان بر می داشت . او نخست سیاست تطمیع میرزا را در پیش گرفت و به
او حكومت گیلان و سواحل دریای خزر را پیشنهاد داد و پس از آنكه از این
سیاست نتیجه ای نگرفت و با مخالفت شدید میرزا روبرو شد . سعی كرد از راه
ایجاد نفاق و تشتت در میان برادران نهضت ، آن را از درون تضعیف و مضمحل
سازد و تا حد زیادی در پیشبرد این سیاست موفق شد . حاج رضا كسمایی كه با
نفوذترین رهبران جنگل پس از میرزا به شمار می رفت ، به میرزا خیانت كرد و
با اخذ امان نامه از دولت وثوق الدوله ، همراه مجاهدان كسما از صف نهضت
جنگل جدا شد و برای سركوب میرزا و نهضت جنگل با دولت همكاری كرد.
پس از
ایجاد شكاف در نهضت و تضعیف آن ، انگلیسیها از فرصت پیش آمده بهره گرفته و
با ارسال نامه ای از میرزا خواستند ظرف پنج روز یا اطاعت خود را از دولت
وثوق الدوله اعلام دارد و یا ایران را ترك كند كه در این صورت دولت انگلیس
حاضر است در بین النهرین به او پناهندگی دهد. آنها به دنبال بهانه ای برای
حمله مجدد به جنگلیها بودند و همزمان با رد این پیشنهاد از سوی میرزا ، پس
از اعلام اولتیماتوم 48 ساعته برای تسلیم جنگلیها ، نیروهای انگلیس به
همراه قوای دولتی ، از هوا و زمین به مواضع آنها یورش بردند. قوای جنگل به
رغم مقاومت ، شكست خوردند و فومنات را تخلیه كردند و راهی شرق گیلان شدند .
آنها برای اینكه مردم قربانی جنگ نشوند ، از جنگ خودداری كردند و از معركه
گریختند . در این عزیمت دكتر حشمت ، یار و یاور نزدیك میرزا كه از ادامه
مبارزه خسته شده بود با گرفتن امان نامه با تعدادی از یاران خود تسلیم قوای
دولتی شد ، اما او را امان ندادند و به اتهام جنگ علیه دولت مركزی و پناه
دادن به جنگلیها و مخالفت با سلطنت در 11 شعبان 1337 ق به دار آویختند.
میرزا با وجود شرایط سخت و اسفبار به پایگاه خود در جنگلهای فومنات عقب
نشینی كرد و با سازماندهی مجدد به مقاومت خود ادامه داد . دولت مركزی تلاش
كرد مجددا میرزا را تطمیع كند ، اما سودمند نیفتاد و میرزا در پاسخ ، با
اشاره به بی ثمر بودن تلاش حكومت برای تطمیع او ، از برقراری نظام جمهوری و
رهایی ستمدیدگان سخن به میان آورد . در این اوضاع و احوال ورود كمونیستهای
شوروی به خاك ایران منشأ تحولاتی شد كه نهضت جنگل و رهبری آن را از دست
میرزا خارج كرد.
كمونیست های شوروی به بهانه سركوبی و استرداد كشتیهای
شورشیان و ضد انقلابیهای روسیه ، وارد گیلان شدند و در آنجا ماندند و با
میرزا كوچك خان ارتباط برقرار و در پوشش ائتلاف و كمك به انقلاب و نهضت
جنگل آن را از مسیر اصیل و اسلامی آن منحرف و ضربات سختی به اعتبار دینی و
اسلامی آن وارد كردند. این مقطع یعنی از 29 شعبان 1338 ق ( 28 اردیبهشت
1299 ، تاریخ ورود ارتش سرخ به ایران تا 11 آذر ماه 1300 ش ، شهادت میرزا )
دوره افول و انحطاط و سرانجام شكست نهضت جنگل است .
میرزا پس از اشغال
انزلی از سوی روسها ، بنا به دعوت فرمانده ارتش سرخ در انزلی برای مذاكره
با نمایندگان دولت شوروی و حزت عدالت وارد انزلی شد و پس از مذاكره با
بلشویكها ، موافقتنامه ای را بدین مضمون امضا كرد : عدم اجرای اعمال
كمونیسم از حیث مصادره و ضبط اموال و الغاء مالكیت و منع تبلیغات . تأسیس
جمهوری انقلابی موقتی پس از ورود به تهران و تأسیس مجلس مبعوثان به هر قسم
حكومتی را كه نمایندگان ملت بپذیرند. سپردن مقدرات انقلاب به دست این حكومت
و عدم مداخله روسها در آن . هیچ قشونی بدون تصویب و اجازه حكومت زاید بر
قوای موجودئ از روسیه به ایران وارد نشود .
روسها كالاهای تجار ایرانی
را كه در بادكوبه ضبط كرده اند . چون مال ایرانیان است ، تحویل این حكومت
دهند . برگزار نمودن كلیه مؤسسات تجارتی روسیه در ایران به حكومت جمهوری .
نكته مهم در این موافقتنامه ، روحیه استقلال طلبی و میهن پرستی و مخالفت
میرزا با اصول كمونیسم بود . او در واقع ائتلاف با بلشویكها را یك دیپلماسی
برای تقویت مواضع خود در برابر حكومت وثوق الدوله و اشغالگران انگلیسی
تلقی می كرد و سر آن نداشت كه دست از ایران و عقیده خود بردارد و مرام
كمونیسم را به عنوان مشی و و ایدئولوژی خود بپذیرد ، از همین رو به تدارك
یك حمله پرداخت . در حمله نیروهای دولتی در 22 مهر 1300 به رشت بدون هیچ
تصرفی به تصرف آنها درآمد ، ولی میرزا همچنان با وجود خیانت عده زیادی از
یارانش به جنگ و گریز در جنگلهای گیلان ادامه داد و در اوایل آذر ماه با
تنها همراهش گائوك آلمانی ( هوشنگ ) به سوی خلخال عزیمت كرد و سرانجام بر
اثر سرمای جانكاه منطقه ، در 11 آذر ماه ، 1300 ش به شهادت رسید . 
منبع:irdc.ir
